Ảnh hưởng xã hội là gì? Các công bố khoa học về Ảnh hưởng xã hội

Định nghĩa ảnh hưởng xã hội

Ảnh hưởng xã hội là một quá trình tâm lý – xã hội trong đó nhận thức, cảm xúc và hành vi của cá nhân bị điều chỉnh do sự hiện diện thực tế, ngụ ý hoặc tưởng tượng của người khác. Thuật ngữ này được sử dụng phổ biến trong tâm lý học xã hội, xã hội học, khoa học chính trị và truyền thông. Ảnh hưởng xã hội có thể mang tính tích cực (như học tập từ người khác) hoặc tiêu cực (như bắt chước hành vi lệch chuẩn).

Theo Hiệp hội Tâm lý học Hoa Kỳ (APA), ảnh hưởng xã hội là một lực tác động từ các nhân tố ngoại vi đến nội dung tâm trí của con người. Nó có thể xuất phát từ một cá nhân, một nhóm, hoặc thậm chí là một hệ thống giá trị xã hội. Không cần có sự hiện diện vật lý, một cá nhân vẫn có thể bị ảnh hưởng bởi các hình mẫu, chuẩn mực, hoặc sự kỳ vọng của cộng đồng.

Ảnh hưởng xã hội thường được mô tả thông qua ba dạng tác động chính: thay đổi nhận thức, thay đổi thái độ và thay đổi hành vi. Những thay đổi này có thể là tạm thời hoặc lâu dài tùy thuộc vào loại ảnh hưởng và mức độ đồng thuận nội tâm của người bị ảnh hưởng. Một ví dụ điển hình là việc học sinh thay đổi hành vi học tập để phù hợp với nhóm bạn học hoặc theo kỳ vọng của giáo viên, dù đôi khi hành vi đó không phản ánh niềm tin cá nhân thực sự.

Phân loại các hình thức ảnh hưởng xã hội

Các nhà nghiên cứu phân loại ảnh hưởng xã hội theo bản chất tác động và cách thức hình thành hành vi mới. Ba hình thức cơ bản nhất bao gồm: tuân thủ, đồng thuận và chấp nhận nội tâm. Đây là nền tảng để hiểu rõ hành vi con người trong môi trường nhóm, tổ chức, cộng đồng hoặc trên mạng xã hội.

• Tuân thủ (compliance): xảy ra khi cá nhân thay đổi hành vi để đáp ứng kỳ vọng từ người khác, nhưng không thay đổi niềm tin cá nhân.
• Đồng thuận (conformity): là việc điều chỉnh hành vi hoặc nhận thức để phù hợp với nhóm, thường xuất phát từ nhu cầu thuộc về hoặc tránh xung đột.
• Chấp nhận nội tâm (internalization): xảy ra khi người bị ảnh hưởng tiếp nhận và đồng thuận với quan điểm mới như một phần của hệ thống niềm tin cá nhân.

Ngoài ra, một số học thuyết còn đề cập đến các dạng ảnh hưởng khác như "áp lực nhóm", "ảnh hưởng thông tin", và "ảnh hưởng chuẩn mực". Những dạng này thường hoạt động song song và ảnh hưởng lẫn nhau trong quá trình ra quyết định của cá nhân. Ảnh hưởng xã hội cũng có thể xảy ra gián tiếp thông qua các yếu tố như truyền thông đại chúng, nội dung số hoặc các biểu tượng văn hóa.

Bảng dưới đây so sánh ba hình thức ảnh hưởng xã hội phổ biến:

Hình thức	Thay đổi hành vi	Thay đổi niềm tin	Bền vững theo thời gian
Tuân thủ	Có	Không	Thấp
Đồng thuận	Có	Phụ thuộc hoàn cảnh	Trung bình
Chấp nhận nội tâm	Có	Có	Cao

Các yếu tố ảnh hưởng đến mức độ ảnh hưởng xã hội

Hiệu lực của ảnh hưởng xã hội không chỉ phụ thuộc vào nội dung thông điệp mà còn vào các yếu tố cấu trúc xã hội, tâm lý cá nhân và đặc điểm nhóm. Một số yếu tố nổi bật gồm:

• Quy mô nhóm: nhóm càng lớn, ảnh hưởng xã hội càng mạnh, đặc biệt khi có tính đồng thuận cao.
• Uy tín và địa vị của người ảnh hưởng: người có vị trí xã hội cao thường tạo ra ảnh hưởng mạnh mẽ hơn.
• Mức độ giống nhau: cá nhân dễ bị ảnh hưởng bởi những người có nền tảng hoặc giá trị tương đồng.
• Áp lực thời gian hoặc cảm xúc: trong tình huống căng thẳng, con người dễ tuân theo hành vi số đông.

Một mô hình định lượng mô tả ảnh hưởng xã hội có thể viết như sau:
$I = f(S, N, I_p)$
Trong đó:

• $I$: mức độ ảnh hưởng xã hội cảm nhận
• $S$: sức mạnh xã hội (social strength) của nguồn ảnh hưởng
• $N$: số lượng người gây ảnh hưởng
• $I_p$: độ nhạy cảm cá nhân với ảnh hưởng xã hội

Mức độ nhạy cảm cá nhân ($I_p$) thường liên quan đến lòng tự trọng, mức độ tự chủ và kinh nghiệm sống. Trong khi đó, sức mạnh xã hội ($S$) có thể được đo bằng uy tín, chuyên môn hoặc khả năng kiểm soát phần thưởng và hình phạt. Sự kết hợp các yếu tố này quyết định khả năng một cá nhân sẽ bị ảnh hưởng như thế nào trong bối cảnh xã hội cụ thể.

Mạng xã hội và ảnh hưởng xã hội

Mạng xã hội kỹ thuật số đã khuếch đại tầm ảnh hưởng xã hội vượt qua mọi ranh giới địa lý và văn hóa. Với cơ chế phân phối thông tin theo thuật toán, các nền tảng như Facebook, TikTok, Instagram, X (Twitter) và YouTube không chỉ là phương tiện giao tiếp mà còn là công cụ định hình quan điểm, thói quen và hành vi cá nhân. Theo Pew Research Center, 72% người dùng mạng xã hội tại Hoa Kỳ từng thay đổi quan điểm sau khi tiếp xúc với nội dung số.

Ảnh hưởng xã hội trên môi trường mạng có thể đến từ nhiều nguồn:

• Bạn bè và người quen: ảnh hưởng ngang hàng (peer influence)
• Người nổi tiếng, KOLs: tạo ra hiệu ứng mô hình hóa và thúc đẩy tiêu dùng
• Thuật toán nền tảng: tạo hiệu ứng "buồng vang" (echo chamber) và phân cực thông tin

Đặc điểm nổi bật của ảnh hưởng xã hội trong không gian số là tốc độ lan truyền và quy mô ảnh hưởng. Một đoạn nội dung viral có thể tạo ra hành vi bắt chước trên diện rộng chỉ trong vài giờ. Điều này khiến vai trò của kiểm duyệt nội dung, giáo dục kỹ năng truyền thông số và tư duy phản biện trở nên ngày càng quan trọng.

Ảnh hưởng xã hội trong giáo dục và học tập

Ảnh hưởng xã hội đóng vai trò quan trọng trong quá trình học tập và phát triển nhận thức của cá nhân. Trong môi trường giáo dục, người học chịu tác động đồng thời từ bạn học, giáo viên, gia đình và cả cộng đồng học tập trực tuyến. Những yếu tố này định hình thái độ đối với việc học, mức độ nỗ lực và lựa chọn nghề nghiệp trong tương lai.

Theo nghiên cứu từ Edutopia, các nhóm học sinh có thành tích học tập cao có xu hướng kéo theo cải thiện kết quả học tập của các bạn cùng nhóm thông qua hiệu ứng lan tỏa tích cực. Sự khích lệ từ bạn bè, văn hóa nhóm tích cực, hoặc sự kỳ vọng từ giáo viên tạo động lực mạnh mẽ hơn cả phần thưởng vật chất trong việc hình thành thói quen học tập bền vững.

Ngược lại, ảnh hưởng tiêu cực từ bạn học có thể dẫn đến hành vi chống đối, gian lận học tập, hoặc từ bỏ việc học. Bảng dưới đây cho thấy một số dạng ảnh hưởng xã hội thường gặp trong môi trường học đường:

Dạng ảnh hưởng	Đặc điểm	Hệ quả điển hình
Ảnh hưởng đồng đẳng tích cực	Thúc đẩy động lực, học hỏi lẫn nhau	Gia tăng kết quả học tập
Đồng thuận tiêu cực	Bắt chước hành vi xấu trong nhóm	Vi phạm nội quy, giảm chất lượng học
Ảnh hưởng thầy cô	Từ đánh giá, kỳ vọng hoặc phong cách giảng dạy	Thay đổi thái độ học và lựa chọn môn chuyên sâu

Ảnh hưởng xã hội trong tiêu dùng và hành vi thị trường

Người tiêu dùng không hành động độc lập tuyệt đối, mà chịu tác động mạnh mẽ từ bối cảnh xã hội. Các quyết định mua sắm chịu ảnh hưởng từ ý kiến của người khác, xu hướng thị trường, hành vi nổi bật, đánh giá người dùng và hiệu ứng truyền thông. Đây là lý do vì sao tiếp thị qua KOLs, mạng xã hội và đánh giá trực tuyến đang trở thành chiến lược cốt lõi của các thương hiệu.

Ba hiệu ứng phổ biến trong hành vi tiêu dùng liên quan đến ảnh hưởng xã hội:

• Hiệu ứng đám đông (bandwagon): mua sản phẩm vì nhiều người khác mua.
• Hiệu ứng lan truyền (viral): sản phẩm được lan tỏa nhanh chóng thông qua mạng xã hội.
• Ảnh hưởng từ đánh giá xã hội: quyết định bị chi phối bởi phản hồi, bình luận từ người khác.

Mô hình dự đoán xác suất mua hàng dựa trên ảnh hưởng xã hội:
$P_{buy} = \alpha R + \beta S + \gamma P$
Trong đó:

• $R$: điểm đánh giá sản phẩm
• $S$: mức độ tương tác xã hội (like, share, comment)
• $P$: mức độ phổ biến hoặc độ phủ truyền thông

Hệ số $\alpha, \beta, \gamma$ tùy thuộc vào thị trường và hành vi nhóm khách hàng mục tiêu.

Ảnh hưởng xã hội và hành vi chính trị

Chính kiến cá nhân thường không được hình thành đơn lẻ mà chịu tác động từ môi trường xã hội, truyền thông và các nhóm tham chiếu. Quá trình này được thúc đẩy bởi việc tiếp cận thông tin qua báo chí, mạng xã hội, hội nhóm và thảo luận trong cộng đồng. Nghiên cứu từ Brookings Institution chỉ ra rằng ảnh hưởng từ nhóm bạn và gia đình là yếu tố hàng đầu ảnh hưởng đến quyết định bầu cử của giới trẻ tại Mỹ.

Một số hiệu ứng đáng chú ý trong hành vi chính trị:

• Hiệu ứng đa số: cá nhân có xu hướng thay đổi quan điểm để phù hợp với quan điểm nhóm lớn hơn.
• Phân cực chính trị: mạng xã hội tạo điều kiện cho các “buồng vang” khiến người dùng chỉ tiếp nhận thông tin củng cố quan điểm sẵn có.
• Hiệu ứng lan truyền chính sách: dư luận xã hội ảnh hưởng đến hành động của các nhà lập pháp.

Ảnh hưởng xã hội trong chính trị có thể tích cực (khuyến khích tham gia công dân) nhưng cũng có rủi ro, như thao túng nhận thức hoặc lan truyền thông tin sai lệch. Do đó, truyền thông chính sách cần kết hợp tính minh bạch và chiến lược hành vi để tạo hiệu quả bền vững.

Ảnh hưởng xã hội và đạo đức

Ảnh hưởng xã hội không luôn dẫn đến hành vi đúng đắn. Trong nhiều tình huống, áp lực nhóm có thể khiến cá nhân hành xử trái với chuẩn mực đạo đức cá nhân. Một ví dụ là hiệu ứng "người ngoài cuộc" (bystander effect), khi người ta không hành động vì cho rằng người khác sẽ làm thay. Nghiên cứu tâm lý xã hội cho thấy con người dễ đánh mất trách nhiệm cá nhân khi bị cuốn vào hành vi tập thể.

Một số hiện tượng nổi bật về ảnh hưởng tiêu cực:

• Sự phục tùng mù quáng: tuân theo mệnh lệnh ngay cả khi phi đạo đức (thí nghiệm Milgram).
• Hành vi tập thể cực đoan: bạo lực đám đông, kỳ thị tôn giáo, bài ngoại.
• Đồng thuận giả tạo: giả vờ đồng ý vì sợ bị tẩy chay xã hội.

Khả năng nhận diện ảnh hưởng xã hội tiêu cực và phản kháng nó là một kỹ năng đạo đức – xã hội cần được rèn luyện trong giáo dục công dân, đặc biệt trong thời đại số, khi các "dòng chảy dư luận" có thể gây hiệu ứng lan rộng mà thiếu kiểm chứng thực tế.

Ứng dụng nghiên cứu ảnh hưởng xã hội trong chính sách

Hiểu biết khoa học về ảnh hưởng xã hội đã và đang được ứng dụng trong các chiến lược chính sách công nhằm thúc đẩy thay đổi hành vi theo hướng tích cực, như cải thiện sức khỏe cộng đồng, bảo vệ môi trường, tăng tuân thủ thuế, hoặc giảm tai nạn giao thông. Khái niệm "nudge" (gợi ý nhẹ) từ kinh tế học hành vi được xem là công cụ hiệu quả trong việc tận dụng ảnh hưởng xã hội mà không cần cưỡng chế.

Một ví dụ thành công là việc bố trí hình ảnh mắt người trên bảng thông báo ở khu vực vứt rác, giúp giảm hành vi xả rác nhờ kích hoạt cảm giác bị quan sát. Tổ chức Behavioural Insights Team tại Anh đã thực hiện hàng trăm thử nghiệm can thiệp hành vi (behavioral intervention) tại quy mô quốc gia, sử dụng dữ liệu lớn và chiến lược truyền thông định hướng hành vi.

Ba yếu tố chính giúp chính sách dựa trên ảnh hưởng xã hội phát huy hiệu quả:

• Định vị chuẩn mực xã hội tích cực để người dân thấy hành vi đúng là phổ biến.
• Sử dụng người ảnh hưởng uy tín trong cộng đồng để truyền tải thông điệp.
• Thiết kế bối cảnh lựa chọn để định hướng hành vi mong muốn mà không hạn chế tự do cá nhân.

Tài liệu tham khảo

1. APA. Social Psychology.
2. Simply Psychology. Conformity and Social Influence.
3. Pew Research Center. Internet & Technology.
4. Edutopia. Peer Influence in Learning.
5. Brookings Institution. Public Opinion and Political Behavior.
6. Behavioural Insights Team. Behavioural Science in Policy.